Zapraszamy do podróży do korzeni ekonomii społecznej w Polsce, która ma kilkusetletnie własne tradycje, zawsze w duchu uniwersalnych wartości pomocy i troski o drugiego człowieka. Dorobek ten jest kontynuowany i aktualny do dziś.
1. Stanisław Staszic
Cykl opowieści o prekursorach myśli i dzieła społecznej przedsiębiorczości na ziemiach polskich rozpoczynamy od postaci ks. Stanisława Staszica, uważanego za jednego z ojców polskiej spółdzielczości.
W 1816 r. ks. Stanisław Staszic powołał Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach, zatwierdzone ostatecznie przez cara w 1822 r. Była to pierwsza samopomocowa, spółdzielcza organizacja chłopska na ziemiach polskich. W chwili powstania Towarzystwo zrzeszało 329 chłopów. Oprócz działalności rolniczej członkowie zajmowali się produkcją i usługami: Towarzystwo prowadziło cegielnię, młyn, kuźnię i karczmę. Wypracowane dochody i składki członkowskie były przeznaczone m.in. na wsparcie dla najuboższych, utrzymanie szkoły czy też stypendia dla zdolnych uczniów. Członkowie Towarzystwa tworzyli także rodziny zastępcze dla sierot. Przy organizacji funkcjonował także bank pożyczkowy, który udzielał pożyczek pieniężnych i zbożowych, świadczył również pomoc w przypadkach klęsk żywiołowych. Towarzystwo funkcjonowało przez około 120 lat, ale po okupacji hitlerowskiej zostało zlikwidowane – po odzyskaniu niepodległości ówczesne władze komunistyczne przejęły znacjonalizowały zachowany majątek i na mocy dekretu Bolesława Bieruta w 1951 r. rozwiązały Towarzystwo.
Stanisław Staszic zmarł 20 stycznia 1826. W testamencie cały swój majątek zapisał na cele społeczne, m.in. szpital i domy zarobkowe dla ubogich.
2. ks. Augustyn Szamarzewski (1832 – 1891) – Polski działacz społeczny i ksiądz związany z Wielkopolską.
Święcenia kapłańskie otrzymał w 1859, a następnie został wikarym w kościele parafialnym w Środzie Wielkopolskiej. Poza pełnieniem obowiązków duszpasterskich działał jako społecznik i organizator Stowarzyszenia Czeladzi Rzemieślniczej. W 1863, gdy wybuchło powstanie styczniowe, wygłaszał patriotyczne kazania, organizował werbunek ochotników i przemycał zaopatrzenie. Po pewnym czasie sam przedostał się do Kongresówki, gdzie został aresztowany i deportowany do Prus. Za udział w walkach został skazany na karę więzienia, którą odbywał w Poznaniu i Berlinie.
Gdy w 1864 zwolniono go, wrócił na parafię, gdzie zajął się organizacją spółdzielczości kredytowo-oszczędnościowej wśród średzkich rzemieślników i rolników. Zakładane kasy działały początkowo w ramach założonego przez niego stowarzyszenia, a następnie wyodrębniły się jako samodzielne spółdzielnie. Inicjatywa szybko rozwijała się obejmując kolejne miejscowości: Kostrzyn, Książ Wielkopolski i Jarocin. W 1872 wszystkie założone przez niego spółki połączyły się w Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, którego został patronem.
W okresie Kulturkampfu należał do grupy duchownych stawiających czynny opór polityce rządu niemieckiego, za co został w 1873 skazany na miesiąc więzienia w Kłodzku. Jeszcze podczas swojego pobytu w Środzie, a od 1886 w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie otrzymał probostwo, Augustyn Szamarzewski odbywał liczne podróże integrując ruch spółdzielczy i szkoląc nowych członków. Swoje idee przedstawiał również w artykułach, które publikowano w „Dzienniku Poznańskim” i „Ruchu Społeczno-Ekonomicznym”.
3. ks. Piotr Wawrzyniak (1849 – 1910 ) – Ksiądz i działacz społeczno-gospodarczy.
Urodził się w 1849 r. w Wyrzece k. Śremu. W 1867 r. ukończył gimnazjum śremskie i wstąpił do seminarium duchownego w Gnieźnie, otrzymując święcenia kapłańskie w 1872 r. Po objęciu wikariatu w Śremie w 1873 r. stanął na czele Towarzystwa Przemysłowego, prowadził akcję oświatową i kulturalną oraz przekształcił śremską kasę oszczędnościową w Bank Ludowy, zostając jego dyrektorem.
W 1878 r. przyłączył Bank do Związku Spółek Zarobkowych, któremu patronował od 1891 r. W dwa lata później założył „Poradnik dla Spółek” – organ Związku. Popierał także spółki parcelacyjne oraz spółdzielnie zbytu i zaopatrzenia rolniczego, tzw. „Rolniki”. Swoją działalnością objął z czasem także Górny Śląsk, Pomorze oraz Warmię i Mazury.
W 1896 r. udał się do Stanów Zjednoczonych, by zachęcić środowiska emigracyjne do współpracy z polskimi bankami ludowymi. W latach 1894-96 był posłem na sejm pruski, w 1898 r. objął probostwo w Mogilnie, skąd kierował dotychczasową działalnością. Zarządzał także Drukarnią i Księgarnią św. Wojciecha w Poznaniu, a pod Zakopanem założył dom wypoczynkowy dla księży, tzw. Księżówkę. Był jednym z czołowych przedstawicieli nurtu pracy organicznej w zaborze pruskim. Zmarł w 1910 r. w Poznaniu, pochowany został w Mogilnie.
Podstawowym założeniem patronackim P. Wawrzyniaka był pogląd, że jedynie społeczeństwo silne ekonomicznie zdoła zachować polskość podczas zaborów, dlatego nieustannie rozwijał system spółdzielczy, widząc w nim podstawowy czynnik rozwoju polskiej drobnej wytwórczości w mieście i na wsi. Do niezbędnych warunków rozwoju spółdzielczości ks. Wawrzyniak zaliczał także podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych i moralnych członków zarządzających nią organów; ścisłe określenie kompetencji zarządów i rad nadzorczych przedsiębiorstw i częste kontrolowanie wywiązywania się ze spoczywających na nich obowiązków i dyscypliny pracy.
4. Edward Abramowski (1868 – 1918) – polski myśliciel polityczny, filozof, psycholog i socjolog.
Polska ma niewielu myślicieli i kreatorów idei, którzy odegrali tak znaczącą rolę w sferze nauk społecznych jak Edward Abramowski. Trzeba zwrócić uwagę, że w okresie swej twórczej pracy, przez blisko ćwierćwiecze poruszał się on przynajmniej w trzech obszarach problemów: psychologia społeczna, problemy społeczne w kategoriach aktywności ludzkiej, problemy społeczno-ekonomiczne związane z produkcyjną działalnością człowieka i organizacją państwa.
Abramowski angażował się nie tylko w osobiste propagowanie swych idei, ale również w tworzenie instytucji, które miały te idee krzewić i praktycznie realizować. Były to tzw. koła etyków, Koła Oświaty Ludowej, Związek Towarzystw Samopomocy Społecznej, Towarzystwo Kooperatystów, z którego inicjatywy w 1908 r. powstał Związek Spółdzielni Spożywców „Społem” zrzeszający przed II wojną światową 1776 spółdzielni z 397 tys. członków oraz Związki Przyjaźni, które w praktyce przybierały najróżniejsze formy, od grup sąsiedzkich do wspólnot mistyczno-religijnych. Ponieważ ziemie polskie były na przełomie XIX i XX wieku jeszcze podzielone, próbował łączyć hasła bojkotu państwa i tworzenia dobrowolnych stowarzyszeń z hasłami narodowowyzwoleńczymi, współpracując z polskim ruchem niepodległościowym.
Uważał chrześcijaństwo za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka. Postrzegał je jako ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo. Kazanie na górze określał wręcz jako najbardziej rewolucyjny manifest, najwyższe piękno życia opierające się na miłości i wolności.
Cytaty:
„Dwie różne organizacje społeczne, lecz także dwie różne ideje, dwa różne kierunki ducha ludzkiego: jeden, który pragnie życie skrępować ustawą i poddać jego przyrodzoną rozmaitość normom przymusowym a jednolitym, – i drugi, który pragnie ustawę uczynić podległą życiu, uzależnić ją i przystosować do zmienności i bogactwa typów ludzkich.”
Źródło: Nowa etyka w: Edward Abramowski, Pisma, tom I, Warszawa 1924.
„Egoizm jest ludziom szczepiony w ciągu całego życia, począwszy od dzieciństwa, szczepiony przez wychowanie i przez warunki społeczne, przez konkurencję, przez ciężką walkę o chleb, przez panowanie pieniędzy, przez cały system niewoli. Jest to ogromna hodowla i szkoła egoizmu, w której kształcą się wszyscy…”
Źródło: Związki przyjaźni z: Edward Abramowski, Pisma, tom I, Warszawa 1924.
„Naród, w którym uczucia przyjaźni są rozwinięte, gdzie zamiast sobkostwa i egoizmu panuje przyrodzona potrzeba wzajemnej pomocy, bezinteresownego wspomagania się na wszystkich polach życia – naród taki znalazł już moc niezwyciężoną, rozwiązał zagadkę wolności i dobrobytu. Tak samo i pojedynczy człowiek.”
Źródło: Związki przyjaźni w: Edward Abramowski, Pisma, tom I, Warszawa 1924
5. Franciszek Stefczyk (1861 – 1924) – nauczyciel, ekonomista, działacz społeczny i spółdzielczy oraz ruchu ludowego. Inicjator zakładania spółdzielczych kas oszczędnościowo-pożyczkowych, znanych później jako Kasy Stefczyka.
Z wykształcenia był historykiem. Jako nauczyciel szkoły rolniczej w Czernichowie koło Krakowa założył w 1889 pierwszą na ziemiach polskich wiejską spółdzielnię oszczędnościowo-pożyczkową wg wzoru Raiffeisena.
W latach 1899-1918 był kierownikiem Biura Patronatu dla Spółek Oszczędności i Pożyczek przy Wydziale Krajowym we Lwowie. Przyczynił się do upowszechnienia wiejskich kas spółdzielczych i osłabienia lichwy na wsi galicyjskiej.
W 1907 był współorganizatorem i pierwszym dyrektorem Krajowej Centralnej Kasy dla Spółek Rolniczych we Lwowie. Od 1907 był członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego, z jego ramienia – posłem do Sejmu Krajowego we Lwowie. W czasie Obrony Lwowa w listopadzie 1918 był jednym z przywódców polskiego “Komitetu bezpieczeństwa i ochrony dobra publicznego” odpowiedzialnym za resort skarbu.
Od początku 1919 przeniósł się do Warszawy, gdzie kierował Centralną Kasą Spółek Rolniczych (przeniesioną tam ze Lwowa), w 1924 zainicjował powołanie Zjednoczenia Związków Spółdzielni Rolniczych i został jego prezesem.
Był autorem wielu prac o spółdzielczości. Tuż przed śmiercią został habilitowany na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie pracy o spółdzielczości.
„Na koniec roku 1913 „kasy Stefczyka” to ponad 1400 kooperatyw z ok. 290 tys. członków. Spółdzielnie stefczykowskie obejmowały w roku 1913 działalnością 4280 gmin, czyli niemal 69% ogółu gmin wiejskich i małomiasteczkowych, z liczbą ludności wynoszącą ponad 4,5 miliona, tj. ponad 70% ogółu osób zamieszkujących tego rodzaju jednostki terytorialne w zaborze austriackim.
Stefczyk zapoczątkował lub nadał dynamikę rozwojowi w Galicji także innych form spółdzielczości. Wspierał rozwój kółek rolniczych, spółdzielczych sklepów spożywczych i wielobranżowych na wsi galicyjskiej oraz powstawanie spółdzielczych hurtowni zaopatrujących kółka rolnicze w nasiona, pasze, nawozy itp. Jeszcze innym ważnym aspektem jego aktywności było zaangażowanie w organizowanie spółdzielczości mleczarskiej, również od zera, jak w przypadku „kas Stefczyka”. Efektem tych poczynań było powstanie w ciągu zaledwie kilkunastu lat – do końca roku 1913 – 73 spółdzielni mleczarskich, posiadających 104 filie i zrzeszających niemal 23 tysiące członków.”
https://histmag.org/Franciszek-Stefczyk-czlowiek-ktory-zmienil-galicyjska-wies-14409
6. Stefan Żeromski herbu Jelita (1864 – 1925) – polski prozaik, publicysta, dramaturg. Pierwszy prezes polskiego PEN Clubu.
Posługiwał się pseudonimami Maurycy Zych, Józef Katerla i Stefan Iksmoreż. Ze względu na zaangażowanie społeczne nazwany był „sumieniem polskiej literatury” lub „sumieniem narodu”.
Trudno znaleźć dziedzinę życia intelektualnego, w którą by się aktywnie nie angażował. Organizował szkołę, ochronkę, biblioteki, gdy zaś wybuchła rewolucja 1905 r., organizował demonstracje i przemawiał na wiecach w Lublinie. Podczas strajków rolnych był negocjatorem między właścicielami majątków a służbą folwarczną.
W 1906 roku dla propagowania idei spółdzielczości powołano dwutygodnik „Społem”. Pomysłodawcą nazwy „Społem” był właśnie Stefan Żeromski, a wśród założycieli dwutygodnika był m.in. Stanisław Wojciechowski, późniejszy prezydent RP.
Stefan Żeromski w swoich dziełach poruszał często problematykę społeczną. W centrum jego zainteresowań znalazł się temat ubóstwa, katastrofalne położenie warstwy robotniczej i chłopstwa, i obserwacje tych grup zbliżyły go do poglądów socjalistycznych – w czasie rewolucji 1905 roku sprzyjał Polskiej Partii Socjalistycznej; ciągłą inspiracją była dla niego myśl Edwarda Abramowskiego, teoretyka i praktyka spółdzielczości.
AUDYCJA: https://www.polskieradio.pl/8/2382/Artykul/1547509,Stefan-Zeromski-projekt-totalny
7. Romuald Mielczarski (1871 – 1926) – działacz spółdzielczy i niepodległościowy. Współtwórca Towarzystwa Kooperatystów, prezes Związku Spółdzielni Spożywców RP.
Romuald Mielczarski urodził się w 1871 r. w Bełchatowie. W czasie nauki w Warszawie był zwolennikiem II Proletariatu i został zatrzymany z odezwami wzywającymi do obchodów 1 maja. Przetrzymywany w Cytadeli, został skazany na rok więzienia oraz dwuletni zakaz powrotu na ziemie polskie. Po odbyciu kary przebywał w Berlinie i Szwajcarii, angażował się w pracę partii socjalistycznych, pisał broszury. W 1900 roku wrócił do Polski i znów został aresztowany. Po wyjściu z więzienia udał się za chlebem w głąb Rosji. Wrócił w 1906 i rzucił się w wir pracy społecznej.
Na początku współuczestniczył w założeniu przedsiębiorstwa, którego celem było przygotowywanie pomocy dydaktycznych dla polskich szkół. Przedsiębiorstwo postawił na nogi i umocnił gospodarczo. Był również współzałożycielem wraz z Edwardem Abramowskim Towarzystwa Kooperatystów. W 1908 r. razem z przyszłym prezydentem Stanisławem Wojciechowskim stanął na czele zjednoczonego ruchu spółdzielni spożywców w Kongresówce. Wojciechowski odpowiadał za sprawy społeczno-wychowawcze, a Mielczarski za organizacyjno-handlowe. Przygotowuje podręcznik do księgowości w spółdzielniach. Na nim buduje się stabilność działania tysięcy organizacji spółdzielczych, a sama publikacja ma kilkanaście wznowień (do 1945 nie napisano nic lepszego). Tworzy założenia ruchu spółdzielczego. Walczy z kartelami (m.in. obniżając cenę soli. Tworzy system kupowania towarów taniej „zjeździł pół Europy, aby znaleźć producentów niezależnych od wielkich przedstawicielstw handlowych” – pisze Okraska.
Mielczarski organizował również hurtownię spożywców. Jeździł po różnych krajach, obserwując działające hurtownie i szukając dobrych źródeł zaopatrzenia. W trakcie prac nad hurtownią mającą zapewnić tanie towary do spółdzielni wypracowuje zasady działania, których ruch „społemowski” będzie się trzymał przez wiele lat. Po pierwsze: odrzucenie kwestii pomocy państwowej, po drugie: zwracanie uwagi nie tylko na zysk, ale również na kwestie ideowe.
Mielczarski nie chciał jednak poświęcać stabilności finansowej na rzecz zbyt rozbudowanych działań społeczno-wychowawczych. Twierdził, że ruch spółdzielczy jest jeszcze za słaby gospodarczo na szeroką działalność tego typu, i że działania społeczne to kwestia przyszłości. Krytykowano go za to i przed wojną (Edward Abramowski) i po wojnie (spór z Marianem Rapackim, o mało nie doprowadził do odejścia z zarządu Związku tego ostatniego). Z drugiej strony rozumiał wagę idei w ruchu spółdzielczym w walce o założenia ideowe był konsekwentny. Walczył, i to z sukcesem o wyraźne oddzielenie prawne prawdziwych spółdzielni, których celem były nie tylko zysk, ale i cele kulturowo-społeczne, od zwykłych firm.
AUDYCJA O Mielczarskim: https://www.polskieradio.pl/39/247/Artykul/172644,Romuald-Mielczarski
„Idealista – marzył całe życie o Polsce i o sprawiedliwości społecznej, na której winna być oparta, a równocześnie trzeźwy rachmistrz, który sumiennie obliczał każdy krok naprzód, zanim go postawił.” Napisał o Mielczarskim Stanisław Thugutt (Źródło: Remigiusz Okraska, Marzyciel i realista. Romuald Mielczarski i spółdzielczość spożywców w Polsce)
8. Jadwiga Dziubińska (1874 – 1937) – polska działaczka ruchu ludowego, posłanka na Sejm Ustawodawczy (1919–1922), autorka nowatorskich programów pedagogicznych. Założyła wiele szkół rolniczych, m.in. w Sokołówku, Pszczelinie, Kruszynku i Starym Brześciu.
Dziubińska miała trzy siostry i dwóch braci. Dzieciństwo spędziła w Warszawie. Tu też rozpoczęła naukę, początkowo w domu, a później w prywatnych szkołach średnich. Po ukończeniu szkoły średniej studiowała od 1893 do 1897 roku na tzw. „Uniwersytecie latającym”, czyli na Wyższych Kursach Naukowych dla Kobiet, prowadzonych tajnie. Studiowała tam historię Polski, literaturę, psychologię, pedagogikę i socjologię.
W roku 1898 wstąpiła do dwuletniej Szkoły Poszczelniczo-Ogrodniczej w Warszawie. Przy szkole organizowane były 10-dniowe kursy pszczelnictwa i ogrodnictwa dla chłopów. Na tych kursach Dziubińska jako uczennica rozpoczęła pracę wśród chłopów. Wzrastające zapotrzebowanie na oświatę rolniczą przyczyniło się do podjęcia przez Towarzystwo Pszczelniczo-Ogrodnicze decyzji o zorganizowaniu szkoły rolniczej dla młodzieży męskiej. Po uzyskaniu zezwolenia władz w 1898 r. rozpoczęto przygotowywania do otwarcia szkoły, która rozpoczęła swoją działalność roku 1900 w Pszczelinie.
Do zorganizowania szkoły w Pszczelinie przyczynili się Jadwiga Dziubińska i Maksymilian Malinowski. Kierowniczką i wychowawczynią szkoły została bardzo jeszcze wtedy młoda, jak na tak poważne stanowisko, Jadwiga Dziubińska. W Pszczelinie założyła pierwszą spółdzielnie uczniowską.
Jadwiga Dziubińska odeszła z Pszczelina w roku 1903. Do roku 1905 pracowała jako kierowniczka szkoły dla ochroniarek w Mariadwinku (Włochy koło Warszawy). W tym czasie przygotowywała program szkoły gospodarczej dla dziewcząt w Kruczynku koło Włocławka.
W 1909 roku rozpoczęła także działalność szkoła rolnicza w Sokołówku, którą przez pewien czas kierowała Dziubińska. W tym okresie Dziubińska weszła także w skład Zarządu Towarzystwa Kółek Rolniczych. Podczas pierwszej wojny światowej rozpoczęła pracę w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny. Starała się nieść pomoc jeńcom polskim w najodleglejszych częściach państwa rosyjskiego. W październiku 1918 r. wróciła do Polski, do Warszawy i włączyła się w wir politycznego i społecznego życia kraju. 26 stycznia 1919 r. Dziubińska została wybrana posłanką do Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej z ramienia PSL „Wyzwolenie”. Jedną z najważniejszych prac, jakich podjęła się J. Dziubińska – posłanka, było przygotowanie ustawy o ludowym szkolnictwie rolniczym, która została uchwalona w 1920 r. Według tej ustawy ludowe szkoły rolnicze miały na celu „przygotowanie zawodowo samodzielnych gospodarzy rolnych i gospodyń oraz świadomych swoich obowiązków obywateli kraju”. N
Następnie Dziubińska wycofała się z areny politycznej i poświęciła się całkowicie pracy oświatowej. Przez kilka lat była przewodniczącą Instytutu Oświaty i Kultury im. Staszica, prowadząc jednocześnie Sekcję Szkół Rolniczych. W latach 1920 – 22 przebywała w Związku Radzieckim, biorąc aktywny udział w pracach Polskiej Komisji do Spraw Repatriacji. Od roku 1927 prowadziła wykłady w szkołach rolniczych ze spółdzielczości i nauki o Polsce i świecie współczesnym. Od 1927 r. prowadzono w Sokołówku Seminarium dla Nauczycieli Szkół Rolniczych, a także Uniwersytet Ludowy, gdzie Dziubińska napotykała wiele trudności, które nasiliły się zwłaszcza w okresie kryzysu ekonomicznego. W tym czasie pracowała także w Zrzeszeniu Nauczycieli Szkół Gospodarstwa Wiejskiego. Została wybrana do komisji opracowującej statut szkół rolniczych. Pełniła także funkcję przewodniczącej Komisji Rolnej przy Centralnym Związku Młodzieży Wiejskiej. Przyczyniła się do założenia Towarzystwa Wiosek Kościuszkowskich i Gniazd Sierocych.
Jadwiga Dziubińska była jedną z najbardziej zasłużonych kobiet w Polsce, o czym świadczą przyznane jej wysokie odznaczenia państwowe: Krzyż Zasługi, Krzyż Niepodległości i Polonia Restituta.
„Domagamy się, aby szkoła budziła zainteresowanie i zamiłowanie do nauki” – Jadwiga Dziubińska.
9. Teodor Toeplitz (1875–1937) – polski dziennikarz, pisarz i działacz polityczny.
Urodził się w żydowskiej rodzinie pochodzącej z Czech, dawniej osiadłej w Lesznie, która na przełomie XVIII i XIX wieku przeniosła się do Warszawy. Był jednym z jedenaściorga dzieci Bonawentury (1831–1905), bratem Zygmunta (1864–1934), wnukiem Teodora (1793–1838).
W 1893 wyjechał do Berlina i tam studiował na politechnice, gdzie zetknął się z działaczami socjalistycznymi współtworzącymi pod redakcją Ignacego Daszyńskiego „Gazetę Robotniczą”. Zakazana działalność została wykryta przez władze i jej członkowie zostali relegowani z uczelni. Teodor Toeplitz powrócił w rodzinne strony, aby wkrótce udać się na studia do Antwerpii. W czasie studiów podróżował po Francji, Anglii i Szwajcarii. Po ukończeniu nauki powrócił do Warszawy, skąd wyjechał do Charkowa, aby tam zarządzać należącą do rodziny fabryką. W wieku 25 lat ożenił się z polską szlachcianką Heleną Odrzywolską.
W 1914 powrócił do Warszawy i zaangażował się w sprawy społeczne i polityczne. Popierany przez Polską Partię Socjalistyczną został w 1916 członkiem Rady Miasta. Był pracownikiem Rady Departamentu Pracy Tymczasowej Rady Stanu.
Od sierpnia do września 1920 był komisarzem sekcji kwaterunkowej działającej w ramach Rady Obrony Stolicy.
Od 1925 był działaczem Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i jej wieloletnim prezesem. 1 kwietnia 1928 wziął udział w zebraniu założycieli Gdyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, stając się tym samym jednym z członków jej zarządu. W 1928 współorganizował powstanie Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego (od 1928 do 1934 pełnił funkcje jednoosobowego zarządu, a następnie przewodniczącego rady nadzorczej), a w 1937 był współorganizatorem Pierwszego Polskiego Kongresu Mieszkaniowego. W ramach zaangażowania spółdzielczego doprowadził do powstania Związku Miast Polskich, a także Towarzystwa Urbanistów Polskich. Wykładał politykę gruntową i prawo zabudowy w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie.
Imię Teodora Toeplitza nosi niewielka ulica w pobliżu placu Wilsona na warszawskim Żoliborzu (wcześniej ulica nazywała się Ustronie).
więcej: http://lewicowo.pl/program-teodora-toeplitza/
Aktywizacja mieszkańców Liskowa, które stało się symbolem odrodzenia wsi polskiej i zaszczepienie tych doświadczeń w wielu rejonach odradzającej się Polski, a także likwidacja negatywnego stereotypu chłopa.
W działalności ks. W. Blizińskiego, bardzo ważne miejsce zajmowała oświata, co potwierdza fakt, że już wkrótce po przybyciu do Liskowa zorganizował tajne komplety na plebani proboszczowskiej, a w 1905 roku uruchomił sieć ochronek – tajnych szkółek na terenie całej parafii liskowskiej.
Innym elementem programu kapłana, zmierzającym do pobudzenia ludności wiejskiej do pracy społecznej i do wydźwignięcia jej z nędzy, ubóstwa i zacofania, było zorganizowanie kas oszczędności, które przyczyniały się do postępu rolniczego, a także stały się swego rodzaju szkołą oszczędności dla ludności wiejskiej. Następnym elementem działań ks. W. Blizińskiego, wspierających pracę instytucji kulturalnych, oświatowych i społecznych, było utworzenie organizacji spółdzielczych. W tym celu w 1902 roku zorganizowana została z inicjatywy proboszcza Spółdzielnia Spożywcza, figurująca od 1924 roku jako Spółdzielnia Handlowa „Gospodarz” i skupiająca: Mleczarnię (1911 r.), Piekarnię (1913 r.), Stowarzyszenie Zbożowe (1919 r.) oraz Stowarzyszenie Budowlane (1919 r.).
Uruchomione i pracujące w Liskowie organizacje spółdzielcze wspomagały inicjatywy kulturalne i oświatowe oraz opiekę społeczna, realizowaną w parafialnych organizacjach opieki, takich jak: Gniazdo Opieki nad Dziećmi (założone w 1905 r.) i Ognisko Towarzystwa Gniazd Sierocych (utworzone w 1911 r.). Następnym punktem programu realizowanego przez liskowskiego duszpasterza na terenie parafii było zaktywizowanie środowiska wiejskiego poprzez zawiązanie szeregu organizacji kulturalno-społecznych. I tak już w 1900 roku powstał chór i orkiestra parafialna, w 1902 roku – teatrzyk wiejski, Koło Ziemianek i Straż Ogniowa, w 1905 roku Warsztaty Tkackie, a w 1910 roku – Warsztaty Zabawkarskie i Kółko Różańcowe. Na tak przygotowanym gruncie można było przystąpić na większą skalę do pracy nad rozwojem oświaty i postępem zawodowym wśród mieszkańców. W związku z tym w latach 1906-1910 kapłan rozbudował sieć tajnych szkółek na terenie parafii liskowskiej.
11. Stanisław Thugutt (1873 – 1941) – Polski polityk dwudziestolecia międzywojennego i publicysta.
Działał w ruchu ludowym, spółdzielczym, Lidze Obrony Praw Człowieka i Obywatela (której był współzałożycielem) oraz Polskim Towarzystwie Krajoznawczym. W młodości członek, a następnie skarbnik Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), a później żołnierz Legionów Polskich; działał także na rzecz obrony Pomorza przed germanizacją, w Kole Przyjaciół Kaszub.
S. Thugutt podkreślał znaczenie działalności oświatowo-wychowawczej każdej spółdzielni, która była wpisana w zakres jej zadań statutowych. Rozwój społeczno-moralny i kulturalny członków zrzeszeń wynikał z założeń ideowych ruchu spółdzielczego, który nie tylko dążył do podniesienia ekonomicznego, ale również do wychowania całego społeczeństwa w duchu współpracy, współdziałania i wzajemnej pomocy. Z tych założeń wynikała szeroko zakrojona akcja szkoleniowa pracowników zatrudnionych w spółdzielniach, dążąca do podniesienia ich kwalifikacji zawodowych i społeczno-moralnych oraz popularyzująca podstawy ideowe ruchu we wszystkich grupach wiekowych całego społeczeństwa.
S. Thugutt wskazywał na korzyści wynikające z rozwoju ruchu spółdzielczego dla całego narodu. W sposób szczególny uwypuklał oddziaływania moralne spółdzielczości, polegając na kształtowaniu poczucia obowiązku i odpowiedzialności, wzajemnego zaufania i uczciwości. W spółdzielczości widział szkołę wychowania moralnego, patriotycznego i obywatelskiego oraz miejsce przygotowania kadr dla gospodarki narodowej i administracji publicznej. W swoich poglądach opierał się na zasadzie solidaryzmu społecznego, któremu przyświecało hasło obowiązujące w ruchu spółdzielczym: „Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”.
Jako wielki rzecznik rozwoju ruchu spółdzielczego w środowiskach wiejskich, S. Thugutt zgodnie ze stanowiskiem agraryzmu wiązał rozwój Polski z rolnictwem i spółdzielczością rolniczą propagowaną i rozwijaną wśród dorosłych mieszkańców wsi oraz dzieci i młodzieży wiejskiej. W działalność ruchu spółdzielczego chętnie angażowała się młodzież wiejska, do której S. Thugutt skierował broszurę zatytułowaną „Listy do młodego przyjaciela”, zawierającą doświadczenia autora, dotyczące życia i pracy. W strukturze tej publikacji można wyróżnić siedem rozdziałów, których tytuły stanowią rady i wskazówki rozwijane w tekście. Oto one:
1. Ucz się, abyś nie był wołem roboczym, ale świadomym twórcą nowego życia.
2. Organizuj się, abyś nie był kupą lotnego piasku, lecz tamą przeciwko nawałnicy.
3. Pieniądz niech ci będzie sługą nie panem.
4. Bądź sobą i miej wiarę w siebie.
5. Bądź dobrym i sprawiedliwym i nie ustawaj w walce ze złem.
6. Bądź mężnym, bo droga twoja daleka.
7. Nie zapominaj nigdy o Polsce.
Do tych sposobów zaliczył kursy korespondencyjne, świetlice wiejskie, świetlice spółdzielcze, działalność spółdzielni uczniowskich w szkołach wszystkich szczebli kształcenia, których był wielkim propagatorem. W spółdzielczości szkolnej dostrzegał szansę podniesienia kraju z zacofania gospodarczego i zniszczeń wyniesionych z okresu zaborów i wojny oraz metodę wychowania społecznego, gospodarczego i obywatelskiego przyszłych pokoleń.
12. Stanisław Wojciechowski (1869 – 1953)
Początkowo w Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, później związany z ruchem robotniczym – od 1891 w Zjednoczeniu Robotniczym, od 1892 w Polskiej Partii Socjalistycznej, później na emigracji (w Szwajcarii, Francji i Wielkiej Brytanii), w Związku Zagranicznych Socjalistów Polskich. Po powrocie do kraju zaangażował się w ruch spółdzielczy. Był autorem wielu publikacji poświęconych tej tematyce, członkiem Towarzystwa Kooperatystów w Warszawie, dyrektorem Związku Towarzystw Spożywczych (1911–1915).
Po 1905 r. zaczął działać w Towarzystwie Kooperatystów w Warszawie, założonym przez Edwarda Abramowskiego. Będąc w zarządzie tej organizacji, zajął się działalnością prasy, banku, kółek rolniczych, sklepów robotniczych itd. podległych Towarzystwu. Był także redaktorem czasopisma spółdzielczego „Społem” (w jego mieszkaniu mieściła się redakcja tygodnika). Funkcję tę sprawował od 1906 do 1915. W tym czasie w wydawnictwie Gebethnera i Wolffa opublikował książkę pt. Ruch spółdzielczy i rozwój jego w Anglii (która była częścią tzw. Biblioteczki Społem). W 1908 był organizatorem pierwszego zjazdu organizacji ruchu spółdzielczego spożywców. Od 1911 do 1915 zajmował stanowisko dyrektora Związku Towarzystw Spożywczych (zrzeszającego w 1913 ok. 40 tys. członków). Organizacja posiadała własne hurtownie, Dom Społem i ośrodek edukacyjny w Ołtarzewie.
Podczas I wojny światowej członek Komitetu Narodowego Polskiego, stał też na czele Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego w Moskwie.
Od 16 stycznia 1919 do 9 czerwca 1920 był ministrem spraw wewnętrznych. Od 1921 w PSL „Piast”. Wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na stanowisko prezydenta RP 20 grudnia 1922. Urząd ten sprawował od 22 grudnia 1922 do 15 maja 1926[1], kiedy to w wyniku przewrotu majowego zrezygnował z pełnionego stanowiska. Zakończył wówczas aktywną działalność polityczną, skupiając się na pracy naukowej.
Prowadził działalność oświatową wśród robotników. Był jednym z założycieli tzw. kasy oporu wśród budowlańców, tkaczy i piwowarów. Współorganizował obchody 1 maja w 1892.
13. Maria Orsetti (1880 – 1957) – pseudonim Edward Godwin, kryptonim M. O., E. G. pionierka ruchu spółdzielczego, teoretyczka spółdzielczości, doktor nauk społecznych, współzałożycielka Ligi Kooperatystek w Polsce.
Urodziła się w zamożnej rodzinie ziemiańskiej, była córką Teodora i Marii z Jełowickich. Pierwsze jej prace drukowane dotyczyły czytelnictwa. Zetknąwszy się w czasie studiów za granicą z belgijskim i angielskim ruchem spółdzielczym stała się jego gorącą rzeczniczką, starając się przenosić doświadczenia tego ruchu na grunt polski. W 1916, wraz z Janem Hemplem, Marią Dąbrowską i innymi działała w zarządzie Wydziału Społeczno-Wychowawczego Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. W 1917 Orsetti przeniosła się do Warszawy, gdzie Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych powierzył jej redakcję czasopisma Społem. Wraz z Janem Hemplem i Antoniną Sokolicz była inicjatorką i współzałożycielką księgarni antykwarsko-wydawniczej, pod nazwą (od grudnia 1918) Stowarzyszenia Spółdzielczego „Książka”. Do jesieni 1921 Orsetti była oficjalną kierowniczką i członkiem zarządu „Książki”. Była autorką kilkunastu broszur głównie popularyzujących spółdzielczość.
Była odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i odznaką Zasłużonego Działacza Spółdzielczości.
„W przeciwieństwie do kapitalizmu, opartego na zasadzie walki współzawodniczej człowieka z człowiekiem, narodu z narodem – kooperatyzm głosi idee solidarności, skuteczność współdziałania. Istotna pomyślność człowieka wynikać może jedynie z ogólnej pomyślności całego społeczeństwa, istotna pomyślność narodu jest zależną od ogólnego stanu prawdziwej pomyślności świata – oto przewodnia idea kooperatyzmu.” Źródło: Kooperatyzm w dobie wojennej i widoki na przyszłość, „Ku przyszłości: rocznik spółdzielczy 1914/16”, Lubelskie Stowarzyszenie Spożywców, Lublin 1917.
14. Maria Dąbrowska (1889 – 1965) – polska powieściopisarka, eseistka, dramatopisarka, tłumaczka dzieł literatury duńskiej, angielskiej i rosyjskiej; jedna z najważniejszych polskich powieściopisarek XX wieku.
M. Dąbrowska zainteresowała się kooperacją w czasie pobytu w Belgii, gdzie poznała zasady ruchu spółdzielczego, została członkiem belgijskiej spółdzielni spożywców „Maison du Peuple”, analizowała jej działalność oświatową i wychowawczą oraz wpływ pracy spółdzielczej na postawy jej członków. Belgijskie doświadczenia spółdzielcze opisywała na łamach prasy, wydawanej w kraju. Wpływ na jej zainteresowanie spółdzielczością wywarło spotkanie E. Abramowskiego i zapoznanie się z jego pracami, któremu zawdzięczała „prawdziwe duchowe zetknięcie się z kooperacją” i ożywienie intelektualne. Spółdzielczość fascynowała przyszłą powieściopisarkę swoją prostotą życia i odniesieniem do czynników ludowych. Dlatego stała się jej gorącą orędowniczką i propagatorką.
W 1912 roku M. Dąbrowska rozpoczęła współpracę z czasopismem „Społem”. Zajęła się popularyzacją spółdzielczość i uświadamianiem jej znaczenia oświatowo-wychowawczego, wskazując na konieczność rozwoju intelektualnego i społeczno-moralnego każdego spółdzielcy. Na prośbę Towarzystwa Kooperatystów napisała dwie broszury: „Finlandia – wzorowy kraj kooperacji” (Warszawa 1913) i „Kooperatyzm we wsi belgijskiej” (Warszawa 1913). Wydane w czasie powstającej spółdzielczości polskiej szczególnie w zaborze rosyjskim, obie książki stały się podstawą organizowania różnych form pracy spółdzielczej. Z działaniami propagatorskimi M. Dąbrowska wychodziła do różnych środowisk, w tym do kobiet, publikując na łamach pisma „Bluszcz”. Uzasadniała korzyści wynikające z przynależności kobiet do ruchu spółdzielczego, pisząc że kobiety zaangażowane w ruch spółdzielczy mogą „nabywać oświatę społeczną, uczyć się organizacji”. Jej wielkie zaangażowanie w sprawy kobiece, spowodowało, że można ją uznać za pionierkę kobiecego ruchu spółdzielczego, który rozwinął się w okresie międzywojennym i funkcjonował zrzeszony w Lidze Kooperatystek.
Po odzyskaniu niepodległości M. Dąbrowska dostrzegała udział spółdzielczości w integrowaniu ziem polskich i zróżnicowanego, wielonarodowościowego społeczeństwa. M. Dąbrowska nie zapominała o młodym pokoleniu, do którego skierowała wydane w 1922 roku opowiadania zatytułowane „Gałąź czereśni”, drukowane wcześniej na łamach czasopisma „Spólnota”, które odegrały ważną rolę w popularyzowaniu zasad kooperacji wśród dzieci i młodzieży. Publikowała na łamach czasopisma „Młody Spółdzielca”, skierowanego do dzieci i młodzieży, w którym zawracała uwagę na założenia ideowe ruchu spółdzielczego i zgodną z nimi działalność spółdzielni uczniowskich.
O aktywności publicystycznej M. Dąbrowskiej świadczy również wydany na początku lat 20. minionego wieku na łamach „Spólnoty” kolejny cykl artykułów poświęcony pracy, który nakładem Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywczych ukazał się w formie broszury zatytułowanej „Codzienna praca”, cieszącej się dużym zainteresowaniem społeczeństwa. Autorka podkreślając znaczenie codziennej, rzetelnie wykonywanej pracy, pisała, że „każdą robotę trzeba zrobić tak, żeby w danych warunkach nie można jej było zrobić lepiej”.
Ostatnia jej publikacja lat międzywojennych nosząca tytuł „Ręce w uścisku. Rzecz o spółdzielczości” stanowiła rozrachunek z ruchem spółdzielczym i jego dorobkiem. W jej pracy literackiej również można dostrzec nurt związany z kooperacją w poglądach jednej z bohaterek „Nocy i dni” – Agnieszki Niechcicówy.
15. Stefan Zbrożyna (1892-1971) – działacz socjalistyczny i niepodległościowy.
Członek PPS Frakcja Rewolucyjna. Radny, ławnik i wiceprezydent Włocławka (1919 – 1927), następnie w okresie 1927 – 1930 prezydent Płocka. Przewodniczący Związku Prezydentów Miast Polskich.
We wrześniu 1939 r. w trakcie obrony Warszawy powołany przez Stefan Starzyńskiego Komisarza cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy na funkcję delegata dla dzielnicy Warszawa-Północ. W trakcie okupacji, członek PPS – WRN, i z jej mandatu zastępca Delegata Rządu RP na Warszawę ps. Ambroży. Jednocześnie pracował oficjalnie kierowniczych stanowiskach w Miejskim Zakładzie Aprowizacyjnym. Uczestnik Powstania warszawskiego.
W 1945 r. jeden z organizatorów utworzenia Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, mającej stanowić kontynuację przedwojennej PPS jako alternatywy dla „lubelskiej” PPS Edwarda Osóbki-Morawskiego. W październiku 1945 r. z tego powodu aresztowany i więziony przez szereg tygodni. Ponowni aresztowany w 1947 r. i skazany na 6 lat więzienia. Zwolniony po trzech latach w wyniku amnestii.
Działacz Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Spółdzielnia powstała w 1921 roku i miała być przykładem spełniania się ideałów tworzenia wspólnot obywateli działających na rzecz dobra wspólnego. Pod koniec 1925 odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod pierwszy dom spółdzielczy przy pl. Wilsona (dziś już nieistniejący, zniszczony podczas Powstania Warszawskiego). Pierwsze mieszkania oddano lokatorom w styczniu 1927. Członkiem spółdzielni mógł zostać każdy obywatel pracujący, mający rekomendację związku zawodowego oraz poparcie dwóch członków wprowadzających, po wpłaceniu 250 zł wpisowego. Na koniec 1935 WSM liczyła już 1760 członków, z czego 519 to robotnicy, 249 pracownicy instytucji robotniczych zaś 760 to urzędnicy. Na osiedlu Żoliborskim zamieszkiwało wówczas 4107 osób, zaś na osiedlu na Rakowcu 508 osób.
Była to również pierwsza tego typu organizacja, która postawiło sobie za zadanie tworzenie nie tylko wspólnoty mieszkaniowej, ale także wspólnoty kulturalnej i towarzyskiej przez organizowanie różnego rodzaju przedsięwzięć kulturalnych i wychowawczych, jak np. kursy, świetlice, biblioteki, czytelnie, odczyty, kina i koncerty. Oprócz mieszkań twórcy spółdzielni dbali o rozwój instytucji społecznych. Na terenie WSM istniał od 1928 Dom Społeczny, mieszczący m.in. przedszkole i bursę dla młodych robotników. Dom Społeczny był też miejscem, gdzie działało Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Lokatorów WSM „Szklane Domy”.
Więcej: http://lewicowo.pl/niezlomny-z-zoliborza-o-stefanie-zbrozynie/
16. Jan Wolski (1888 – 1975) – niestrudzony działacz i propagator spółdzielczości, myśliciel społeczny i najdłużej żyjący uczeń Edwarda Abramowskiego.
Uczęszczał do Uniwersytetu Ludowego, gdzie poznał Edwarda Abramowskiego. Pod jego wpływem rozpoczął aktywną działalność w spółdzielczości spożywców. W 1920 zgłosił się na ochotnika do wojska. Służył w 3 Dywizji Piechoty Legionów, organizując na froncie sieć spółdzielczych kantyn wojskowych. Po zwolnieniu z wojska podjął działalność w Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych.
W 1928 zainicjował powstanie Sekcji Kooperacji Pracy w Polskim Towarzystwie Polityki Społecznej. W 1937 był jednym z uczestników zebrania założycielskiego Klubu Demokratycznego w Warszawie. Był autorem kilkuset artykułów, aktywny organizator spółdzielczości, m.in. autor wielu statutów spółdzielni pracy.
W okresie wojny był przewodniczącym Komisji do spraw pracy konspiracyjnego Komitetu Spółdzielczości. Od 1945 do 1948 był dyrektorem Centralnego Ośrodka Spółdzielczości, od 1956 do 1959 członkiem Rady Centralnego Związku Spółdzielczości Pracy i Naczelnej Rady Spółdzielczej.